* Khái niệm:

- Bản chất của pháp luật là vấn đề khá phức tạp, trong khoa học pháp lý tồn tại nhiều quan điểm khác nhau về vấn đề này.

- Có quan niệm cho rằng bản chất của pháp luật là công lí, đó là lẽ phải phù hợp đạo lí và lợi ích chung của xã hội.

- Thời kì chiếm hữu nô lệ, phong kiến, quan niệm phổ biến là pháp luật thể hiện ý chí của thượng đế, nhà nước chỉ nhân danh thượng đế ban hành pháp luật. Cũng có ý kiến cho ràng, pháp luật thực chất là ý chí của vua chúa.

- Các nước tư bản cho rằng, pháp luật thể hiện ý chí chung của toàn xã hội.

- Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lenin, pháp luật luôn gắn bó chặt chẽ với nhà nước, phản ánh bản chất của nhà nước, vì vậy, cũng như nhà nước, pháp luật là một hiện tượng vừa mang tính xã hội vừa mang tính giai cấp. Bản chất của pháp luật do cơ sở kinh tế xâ hội và những điều kiện tồn tại, phát triển của nó quy định.

- Pháp luật của bất kỳ quốc gia nào cũng luôn thể hiện tính xã hội. Tính xã hội thể hiện ở chỗ: pháp luật là sự thể hiện ý chí chung của cả xã hội, là công cụ điều chinh các quan hệ xã hội nhằm thiết lập và giữ gìn trật tự xã hội, bảo vệ lợi ích chung của cả cộng đồng, vì sự phát triển chung của xã hội.

+ Trong đời sống xã hội, do đòi hỏi của các quan hệ giao tiếp giữa mọi người nên đã hình thành các thói quen, quy tắc, chuẩn mực ứng xử hợp lý, thể hiện ý chí chung của cả cộng đồng, được cả cộng đồng chấp nhận và tuân thủ. Ví dụ: cách ứng xử giữa cha mẹ và các con, giữa người mua và người bán… Khi nhà nước thừa nhận các quy tắc này thì tạo nên tính xã hội của pháp luật.

+ Pháp luật là phương tiện để giải quyết khía cạnh “xã hội” của đời sống: phòng, chống, khắc phục hậu quả chiến tranh, thiên tai, phòng chống dịch bệnh, hỗ trợ người lang thang, cơ nhỡ… Pháp luật luôn phản ánh điều kiện kinh tế, xã hội, những quan niệm đạo đức truyền thống tốt đẹp, thuần phong, mĩ tục của dân tộc.

+ Tính xã hội của các kiểu pháp luật được thể hiện không giống nhau:

Biểu hiện tính xã hội của pháp luật chủ nô, phong kiến còn mờ nhạt và hạn chế, chủ yếu thể hiện qua vai trò là công cụ đảm bảo an ninh, trật tự, an toàn xã hội, trừng trị tội phạm, bảo vệ các công trình công cộng…

Biểu hiện tính xã hội của pháp luật tư sản có sự thay đổi qua các giai đoạn phát triển của nhà nước tư sản. Ngày nay, pháp luật được xem là công cụ quan trọng để chống lại sự tha hóa quyền lực của nhà nước, bảo vệ con người, bảo vệ công lí.

Pháp luật xã hội chủ nghĩa thể hiện tính xã hội rộng rãi và sâu sắc nhất so với tất cả các kiểu pháp luật trước đó. Nó là công cụ giải phóng con người khỏi mọi áp bức, bất công, xây dựng xã hội dân chủ, công bằng, văn minh, mọi người có cuộc sống tự do, hạnh phúc.

- Bên cạnh tính xã hội, pháp luật còn thể hiện tính giai cấp. Tính giai cấp thể hiện ở chỗ: pháp luật là sự thể hiện ý chí của giai cấp thống trị hay lực lượng cầm quyền trong xã hội, là công cụ điều chỉnh quan hệ giữa các giai cấp, các lực lượng xã hội theo chiều hướng bảo vệ lợi ích, bảo vệ quyền và địa vị thống trị của lực lượng này.

+ Thông qua nhà nước, ý chí của giai cấp thống trị được hợp pháp hóa thành ý chí nhà nước. Ý chí đó được cụ thể hóa thành các quy tắc xử sự cụ thể do các cơ quan có thẩm quyền của nhà nước ban hành hoặc thừa nhận. Nhờ có sức mạnh nhà nước bảo đảm, những quy tắc xử sự đó trở thành bắt buộc đối với mọi thành viên trong xã hội.

+ Pháp luật điều chỉnh về mặt giai cấp các quan hệ xã hội, hướng các quan hệ xã hội phát triển theo một “trật tự” phù hợp với ý chí của giai cấp thống trị, nhằm bảo vệ lợi ích và củng cố địa vị của giai cấp thống trị.

+ Biểu hiện tính giai cấp của pháp luật có sự thay đổi qua các kiểu pháp luật:

Pháp luật chủ nô thể hiện ý chí và bảo vệ lợi ích của giai cấp chủ nô, tính giai cấp của kiểu pháp luật này thể hiện khá công khai, rõ rệt.

Pháp luật phong kiến thể hiện ý chí và bảo vệ lợi ích của giai cấp địa chủ, phong kiến, tính giai cấp của kiểu pháp luật này cũng thể hiện công khai, rõ rệt.

Pháp luật tư sản thể hiện ý chí và bảo vệ lợi ích của giai cấp tư sản, song biểu hiện tính giai cấp của kiểu pháp luật này có sự thay đổi qua các giai đoạn phát triển. Ở giai đoạn chủ nghĩa tư bản tự do cạnh tranh: chưa công khai; giai đoạn chủ nghĩa đế quốc: công khai, rõ rệt; giai đoạn chủ nghĩa tư bản hiện đại: mờ nhạt hơn các giai đoạn trước.

Pháp luật xã hội chủ nghĩa thể hiện ý chí và bảo vệ lợi ích của tuyệt đại đa số trong xã hội. Nó là công cụ để nhân dân lao động chống lại các thế lực thù địch, phản động, xây dựng chế độ mới không có áp bức, bất công. Tính giai cấp của kiểu pháp luật này thể hiện mờ nhạt nhất trong tất cả các kiểu pháp luật.

* Ý nghĩa:

- Là cơ sở để lý giải các hiện tượng của pháp luật. Bản chất pháp luật là đặc tính quan trọng xác định nội dung, mục đích, sứ mệnh, vai trò của pháp luật.

- Giúp ta hiểu và nắm bắt được tinh thần của pháp luật.

- Từ việc hiểu đúng bản chất của pháp luật, ta có thể có được định nghĩa đầy đủ và bao quát nhất về nhà nước.

- Đây cũng là tiền đề để cải tạo, hoàn thiện, phát triển pháp luật một cách đúng đắn.

Xem thêm: 80 CÂU VẤN ĐÁP LÝ LUẬN CHUNG VỀ NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT HLU (download file bộ câu hỏi vấn đáp ở bài này)