- Tiền lệ pháp (án lệ): là những bản án, quyết định của chủ thể có thẩm quyền khi giải quyết các vụ việc cụ thể, được nhà nước thừa nhận có chứa đựng khuôn mẫu để giải quyết các vụ việc khác tương tự.

+ Tiền lệ pháp tồn tại trong các bản án, quyết định hành chính, tư pháp do các chủ thể có thẩm quyền ban hành để giải quyết những vụ việc cụ thể với những cá nhân, tổ chức cá biệt, xác định danh tính.

+ Tuy nhiên, những lập luận, nhận định, phán quyết chứa đựng trong những văn bản đó rất điển hình, mẫu mực, giải quyết vụ việc một cách khách quan, công bằng,… nên được các cơ quan có thẩm quyền thừa nhận, phát triển thành khuôn mẫu chung để giải quyết các vụ việc khác có tính chất tương tự.

- VD:

+ Án lệ tạo ra quy phạm pháp luật: Án lệ Miranda tạo ra quy phạm mới: Theo Tòa án tối cao Hoa Kỳ, trước khi thẩm vấn, cảnh sát phải thông báo cho nghi phạm hình sự như sau: "Anh có quyền giữ im lặng và từ chối trả lời câu hỏi. Bất cứ điều gì anh nói cũng sẽ được dùng để chống lại anh trước tòa. Anh có quyền có luật sư trước khi khai báo với cảnh sát và luật sư sẽ hiện diện khi cảnh sát thẩm vấn anh. Nếu anh không thể tìm được luật sư, anh sẽ được cung cấp một luật sư trước khi trả lời các câu hỏi. Anh có thể trả lời câu hỏi khi không có luật sư, nhưng anh vẫn có quyền ngưng trả lời bất cứ lúc nào để chờ sự có mặt của luật sư".

+ Án lệ giải thích pháp luật: Án lệ số 01/2016/AL về vụ án “Giết người”

Khái quát nội dung của án lệ:

Trong vụ án có đồng phạm, nếu chứng minh được ý thức chủ quan của người chủ mưu là chỉ thuê người khác gây thương tích cho người bị hại mà không có ý định tước đoạt tính mạng của họ (người chủ mưu chỉ yêu cầu gây thương tích ở chân, tay của người bị hại mà không yêu cầu tấn công vào các phần trọng yếu của cơ thể có khả năng dẫn đến chết người); người thực hành cũng đã thực hiện theo đúng yêu cầu của người chủ mưu; việc nạn nhân bị chết nằm ngoài ý thức chủ quan của người chủ mưu thì người chủ mưu phải chịu trách nhiệm hình sự về tội “Cố ý gây thương tích” với tình tiết định khung là “gây thương tích dẫn đến chết người”.

- Tập quán pháp: Là những tập quán của cộng đồng được nhà nước thừa nhận, nâng lên thành pháp luật.

+ Tập quán pháp trước hết phải là tập quán xã hội. Đó là những quy tắc xử sự chung do cộng đồng đặt ra, tồn tại trong tư tưởng, ý thức của cộng đồng đó, không được quy định trong bất cứ văn bản nào.

+ Nhà nước nhận thấy việc duy trì tập quán này không trái với chuẩn mực xã hội và không xâm hại đến lợi ích nhà nước, mặt khác nó còn giúp nhà nước giải quyết được những tình huống, sự việc trên thực tế. Do đó nhà nước thừa nhận nó thành pháp luật.

- VD:

1. Khoản 2 Điều 29 BLDS 2015 quy định: “Cá nhân khi sinh ra được xác định dân tộc theo dân tộc của cha đẻ, mẹ đẻ. Trường hợp cha đẻ, mẹ đẻ thuộc hai dân tộc khác nhau thì dân tộc của con được xác định theo dân tộc của cha đẻ hoặc mẹ đẻ theo thoả thuận của cha đẻ, mẹ đẻ; trường hợp không có thỏa thuận thì dân tộc của con được xác định theo tập quán; trường hợp tập quán khác nhau thì dân tộc của con được xác định theo tập quán của dân tộc ít người hơn”. 

2. Điều 208 BLDS 2015: Quyền sở hữu chung được xác lập theo thỏa thuận, theo quy định của pháp luật hoặc theo tập quán.

3. Khoản 4 Điều 603 BLDS 2015: Trường hợp súc vật thả rông theo tập quán mà gây thiệt hại thì chủ sở hữu súc vật đó phải bồi thường theo tập quán nhưng không được trái pháp luật, đạo đức xã hội.

- Ưu điểm:

+ Mang tính khoa học, chính xác, rõ ràng, minh bạch, chặt chẽ

+ Đơn giản khi ban hành, sửa đổi, dễ phổ biến…

+ Có sự tham gia soạn thảo, ban hành của nhiều người nên chặt chẽ, chính xác hơn.

+ Áp dụng rộng rãi hơn, dễ áp dụng vào việc giải quyết các vấn đề thực tế do được nhà nước tạo ra từ yêu cầu thực tế.

+ Do được nhà nước ban hành theo trình tự, thủ tục và thẩm quyền  mà pháp luật đã quy định nên các văn bản này tạo thành một hệ thống tương đối hoàn chỉnh, điều chỉnh gần như toàn bộ đối tượng trong xã hội.

- Hạn chế:

+ Văn bản quy phạm pháp luật điều chỉnh những mối quan hệ cơ bản nên các điều khoản thường quá chung, quá khái quát. Do đó khi thực hiện phải có các văn bản quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành.

+ Khó khăn, tốn kém trong quá trình sửa đổi pháp luật.

- Văn bản quy phạm pháp luật: là văn bản do các chủ thể có thẩm quyền ban hành theo trình tự, thủ tục, hình thức do pháp luật quy định, trong đó có chứa đựng các quy tắc xử sự chung để điều chỉnh các mối quan hệ xã hội.

+ Văn bản quy phạm pháp luật do các cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành. Tuy nhiên, không phải tất cả những văn bản do nhà nước ban hành đều là Văn bản quy phạm pháp luật.

+ Tên gọi, nội dung, trình tự ban hành các Văn bản quy phạm pháp luật đều được quy định trong luật. Mọi Văn bản quy phạm pháp luật đều phải ban hành đúng trình tự, thủ tục và thẩm quyền mà pháp luật đã quy định, cụ thể là luật Ban hành Văn bản quy phạm pháp luật 2015. Điều này đảm bảo tính hợp hiến, hợp pháp và sự thống nhất trong hệ thống pháp luật.

+ Có chứa các quy tắc xử sự chung mang tính bắt buộc với một nhóm/ toàn bộ chủ thể trên lãnh thổ quốc gia nhằm điều chỉnh các mối quan hệ xã hội.

+ Được áp dụng nhiều lần đối với những trường hợp xác định. Sự thực hiện văn bản không làm chấm dứt hiệu lực của nó.

- VD:

+ VB luật: Luật an ninh mạng 2018

• Do Quốc hội ban hành
• Được ban hành theo trình tự do luật định
• Có chứa quy tắc xử sự chung: điều chỉnh các hoạt động trên internet
• Được áp dụng nhiều lần

+ VB dưới luật: Nghị định 38/2019/NĐ-CP của Chính phủ Quy định mức lương cơ sở đối với cán bộ, công chức, viên chức và lực lượng vũ trang.

• Do Chính phủ ban hành
• Được ban hành theo trình tự do luật định
• Có chứa các quy tắc xử sự chung: điều chỉnh mức lương cơ sở của cán bộ, công chức, viên chức và lực lượng vũ trang.
• Được áp dụng nhiều lần.

* Nguồn của pháp luật là tất cả các yếu tố chứa đựng hoặc cung cấp căn cứ pháp lý cho hoạt động của các cơ quan nhà nước, nhà chức trách có thẩm quyền cũng như các chủ thể khác trong xã hội.

* Các loại nguồn cơ bản của pháp luật:

- Tập quán pháp: Là những tập quán của cộng đồng được nhà nước thừa nhận, nâng lên thành pháp luật.

+ Nhà nước thừa nhận tập quán thành tập quán pháp bằng cách:

• Liệt kê danh mục các tập quán được nhà nước thừa nhận.
• Viện dẫn các tập quán trong pháp luật thành văn
• Áp dụng tập quán để giải quyết vụ việc phát sinh trong thực tiễn.

+ Là loại nguồn pháp luật được sử dụng sớm nhất, tồn tại một cách khá phổ biến trong thời kỳ chưa có pháp luật thành văn.

+ Ưu điểm: Tập quán pháp xuất phát từ những thói quen, những quy tắc ứng xử từ lâu đời nên đã ngấm sâu vào tiềm thức của nhân dân và được nhân dân tự giác tuân thủ.

+ Hạn chế: không xác định, tản mạn, thiếu thống nhất,… Vì thế, ngày càng bị thu hẹp phạm vi sử dụng.

+ Hiện nay, tập quán pháp đóng vai trò nguồn bổ sung cho các văn bản quy phạm pháp luật.

- Tiền lệ pháp (án lệ): là những bản án, quyết định của chủ thể có thẩm quyền khi giải quyết các vụ việc cụ thể, được nhà nước thừa nhận có chứa đựng khuôn mẫu để giải quyết các vụ việc khác tương tự.

+ Đây là loại nguồn khá phức tạp, mặc dù tồn tại phổ biến ở nhiều nước trên thế giới.

+ Với hình thức này, pháp luật tồn tại trong các bản án, quyết định hành chính, tư pháp được các chủ thể có thẩm quyền ban hành để giải quyết những vụ việc cụ thể, đốivới những cá nhân, tổ chức cá biệt, xác định danh tính. Tuy nhiên những lập luận, nhận định, phán quyết được chứa đừng trong những văn bản đó rất điển hình, mẫu mực, giải quyết vụ việc một cách khách quan, công bằng, tôn trọng lẽ phải.

+ Có 2 loại án lệ:

• Án lệ tạo ra quy phạm pháp luật, nguyên tắc pháp luật mới.
• Án lệ giải thích các quy định trong pháp luật thành văn.

+ Ưu điểm:

• Công bằng
• Tính cảnh báo cao
• Linh hoạt, hợp lý, phù hợp với thực tiễn cuộc sống, điều chỉnh khá hoàn chỉnh các trường hợp trog cuộc sống.

+ Hạn chế:

• Thủ tục áp dụng phức tạp, đòi hỏi người áp dụng phải có hiểu biêt pháp luật một cách thực sự sâu rộng.
• Lấy một cái riêng để sử dụng cho cái chung.
• Tính phổ biến không cao, người dân chưa biết nhiều.

- Văn bản quy phạm pháp luật: là văn bản do các chủ thể có thẩm quyền ban hành theo trình tự, thủ tục, hình thức do pháp luật quy định, trong đó có chứa đựng các quy tắc xử sự chung để điều chỉnh các mối quan hệ xã hội.

+ Có chứa các quy tắc xử sự chung, đó là những khuôn mẫu ứng xử cho một nhóm đối tượng chung nhất định, trong những điều kiện hoàn cảnh nhất định.

+ Được đảm bảo thực hiện bằng các biện pháp nhà nước.

+ Được áp dụng nhiều lần

+ Có tên gọi, nội dung, trình tự, thủ tục ban hành theo luật định

+ Ưu điểm:

• Chính xác, rõ ràng, minh bạch, chặt chẽ
• Dễ áp dụng, thống nhất
• Đơn giản khi ban hành, sửa đổi, dễ phổ biến…

+ Nhược điểm:

• Thường khái quát quá, khi thực hiện phải có các văn bản quy định chi tiết hường dẫn thi hành.
• Khó khăn, tốn kém trong sửa đổi pháp luật…

* Pháp luật là phương tiện bảo đảm dân chủ, công bằng, bình đẳng và tiến bộ xã hội.

- Nguyên nhân: Bản chất của pháp luật có tính xã hội: pháp luật thể hiện một phần ý chí của người dân, trong đó có mong muốn được đảm bảo dân chủ, công bằng, bình đẳng.

- Thể hiện qua: Pháp luật bảo vệ quyền làm chủ của người dân, quyền làm chủ chính bản thân mình và làm chủ xã hội trên tất cả các lĩnh vực của cuộc sống. Mỗi người được tự quyết định vận mệnh của chính mình đồng thời tham gia quyết định những vấn đề chung của xã hội.

- VD:

+ Hiến pháp Việt Nam 2013 Điều 16 quy định: Mọi người đều bình đẳng trước pháp luật. Không ai bị phân biệt đối xử trong đời sống chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội.

+ Điều 27  Công dân đủ mười tám tuổi trở lên có quyền bầu cử và đủ hai mươi mốt tuổi trở lên có quyền ứng cử vào Quốc hội, Hội đồng nhân dân. Việc thực hiện các quyền này do luật định.

+ Điều 28  Công dân có quyền tham gia quản lý nhà nước và xã hội, tham gia thảo luận và kiến nghị với cơ quan nhà nước về các vấn đề của cơ sở, địa phương và cả nước.

* Pháp luật là phương tiện bảo đảm và bảo vệ quyền con người.

- Nguyên nhân: Bản chất của pháp luật có tính xã hội: pháp luật thể hiện một phần ý chí của người dân, trong đó có mong muốn được đảm bảo, bảo vệ quyền con người.

- Thể hiện qua:

+ Pháp luật ghi nhận các quyển tự do, dân chủ của con người. Đó là sự thừa nhận chính thức của nhà nước về các quyền vốn có của con người.

+ Pháp luật quy định trách nhiệm của nhà nước cũng như toàn xã hội trong việc bảo đảm cho các quyền con người được thực hiện hóa.

+ Pháp luật quy định các biện pháp nhằm bảo vệ quyền con người khỏi bị xâm hại.

- VD: Trong chương 2, Hiến pháp 2013 quy định các quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân.

* Pháp luật là cơ sở để bảo đảm an toàn xã hội.

- Nguyên nhân:

+ Pháp luật là những quy tắc xử sự chung do nhà nước đặt ra hoặc thừa nhận và được đảm bảo thực hiện bằng quyền lực nhà nước, để điều chỉnh các quan hệ xã hội theo mục đích của Nhà nước.

+ Pháp luật là khuôn mẫu chung, hướng dẫn mọi người việc gì được làm, không được làm và phải làm. Đối với những hành vi vi phạm pháp luật thì pháp luật có phương pháp cưỡng bức phải thi hành, và chế tài để xử phạt.

- Thể hiện qua:

+ Nhờ sự tác động mạnh mẽ, nhiều mặt của pháp luật mà an toàn xã hội được bảo đảm, tính mạng, tài sản, danh dự, uy tín… của con người được bảo vệ.

+ Cùng với việc xác định cách thức xử sự cho chủ thể, pháp luật nghiêm trị những hành vi gây mất an toàn cuộc sống.

+ Nhờ có pháp luật, người dân trở nên vững tâm hơn, họ tin tưởng cái ác sẽ được trừng trị, an toàn sẽ được bảo đảm.

+ Bằng pháp luật, nhà nước thể chế hóa những tiêu chuẩn an toàn kỹ thuật, đề ra những biện pháp đảm bảo an toàn, giáo dục con người ý thức tự bảo vệ mình.

+ Pháp luật còn có sự tác động mạnh mẽ đến các mặt của đời sống xã hội, thúc đẩy kinh tế xã hội phát triển, cải thiện điều kiện vật chất kỹ thuật của xã hội.

* Pháp luật điều tiết và định hướng sự phát triển của các quan hệ xã hội

- Nguyên nhân: Pháp luật là những quy tắc xử sự chung do nhà nước đặt ra hoặc thừa nhận để điều chỉnh các quan hệ xã hội theo mục đích của Nhà nước.

- Thể hiện qua:

+ Pháp luật là khuôn mẫu hướng dẫn cách xử sự cho mọi người trong xã hội: pháp luật quy định những việc được làm, không được làm, phải làm.

+ Pháp luật đánh giá các hành vi là hợp pháp, bất hợp pháp hay vi phạm pháp luật.

+ Pháp luật củng cố và tăng cường các xu hướng phát triển tích cực của các quan hệ xã hội, ngăn ngừa, loại bỏ những xu hướng phát triểu tiêu cực.

+ Pháp luật ghi nhận sự tồn tại của các quan hệ xã hội phù hợp với mục đích, định hướng của nhà nước, tạo lập cơ sở pháp lý thuận lợi cho sự phát triển và bảo vệ sự tồn tại của những quan hệ xã hội đó.

+ Pháp luật hạn chế, loại bỏ những quan hệ xã hội lạc hậu, kìm hãm sự phát triển của đời sống, trái với mục đích, định hướng của nhà nước

- VD: Luật Hôn nhân gia đình 2014 quy định chế độ hôn nhân và gia đình; chuẩn mực pháp lý cho cách ứng xử giữa các thành viên gia đình; trách nhiệm của cá nhân, tổ chức, Nhà nước và xã hội trong việc xây dựng, củng cố chế độ hôn nhân và gia đình.

* Pháp luật là công cụ kiểm soát quyền lực nhà nước.

- Nguyên nhân:

+ Nhà nước luôn có xu hướng lạm quyền, tham nhũng, độc tài, chuyên chế.

+ Bản chất nhà nước mang tính xã hội, cần đảm bảo tự do cá nhân, đảm bảo quyền con người cho người dân.

- Thể hiện qua:

+ Pháp luật quy định

• việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước
• chế độ trách nhiệm của các cơ quan, nhân viên nhà nước
• các biện pháp chế tài đối với hành vi lạm quyền, tham nhũng… của các cơ quan, nhân viên công quyền.
• cơ chế kiểm soát trong nội bộ bộ máy nhà nước
• cơ chế kiểm soát của xã hội đối với bộ máy nhà nước

- VD:

+ Luật cán bộ công chức 2008 quy định quyền và nghĩa vụ của cán bộ công chức, các biện pháp khen thưởng, xử phạt cán bộ, công chức.

+ Cơ chế kiểm soát của xã hội: thông qua quyền khiếu nại, tố cáo của người dân.

+ Cơ chế kiểm soát nội bộ: quyền giám sát tối cao của Quốc hội

- Pháp luật là cơ sở pháp lý cho tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước.

+ Nguyên nhân:

• Do bản chất của pháp luật mang tính giai cấp.
• Giai cấp thống trị có nhu cầu phải thiếp lập một bộ máy nhà nước để cai trị, quản lý xã hội.
• Pháp luật hiện thực hóa ý chí của giai cấp thống trị.

+ Thể hiện qua:

• Pháp luật quy định: con đường hình thành, cơ cấu tổ chức, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của các cơ quan, nhân viên nhà nước với các cá nhân, tổ chức trong xã hội.
• Pháp luật thiết lập: khuôn khổ cho hoạt động của bộ máy nhà nước; hình thức, phương pháp, nguyên tắc, cách thức hoạt động của các cơ quan, nhân viên nhà nước
• Nhờ có pháp luật:
• Các cơ quan, nhân viên nhà nước thực hiện chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của mình một cách dễ dàng, có hiệu quả
• Việc tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước trở nên khoa học, đồng bộ, nhịp nhàng, tránh được sự chồng chéo, trùng lặp, bỏ trống trong việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ của nhà nước.

- VD: Hiến pháp VN 2013 và Luật Tổ chức quốc hội 2014 quy định rõ ràng về Quốc hội

+ Con đường hình thành: qua bầu cử

+ Cơ cấu tổ chức: gồm ĐBQH

+ Chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của Quốc hội

+ Chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của các hội đồng, ủy ban của Quốc hội, của ĐBQH, ĐĐBQH

+ Hình thức, phương pháp, nguyên tắc, cách thức hoạt động: hoạt động theo chế độ hội nghị và quyết định theo đa số.

+ Nhờ đó, các hội đồng, ủy ban, thành viên của Quốc hội hoạt động một cách có hiệu quả, đồng bộ, nhịp nhàng.

- Phong tục tập quán tác động đến pháp luật:

+ Phong tục tập quán là cơ sở hình thành nên những quy định cụ thể trong hệ thống pháp luật.

+ Trong nền kinh tế tiểu nông, tự cung, tự cấp, ảnh hưởng của phong tục tập quán đến pháp luật vô cùng mạnh mẽ. Khi ban hành pháp luật, nhà nước phải lựa theo phong tục tập quán, luật tục, phù hợp với phong tục, tập quán, luật tục. Khi đó, pháp luật dễ đi vào cuộc sống hơn.

+ Nhiều phong tục tập quán, luật tục phù hợp với pháp luật có thể được vận dụng để bổ sung, hỗ trợ cho pháp luật trong trường hợp thiếu pháp luật, nhất là ở những địa bàn pháp luật không thể vươn tới được

+ Phong tục tập quán, luật tục cũng có thể là nhân tố cản trở việc thực hiện pháp luật, nhất là trong điều kiện kinh tế xã hội lạc hậu, kém phát triển.

- Pháp luật tác động đến phong tục tập quán:

+ Pháp luật tác động mạnh mẽ đến phong tục tập quán.

+ Pháp luật thừa nhận sự tồn tại của phong tục tập quán, luật tục, khuyến khích các cộng đồng phát huy vai trò của phong tục tập quán, lục tục trong việc điều chỉnh các mối quan hệ xã hội dưới sự chỉ đạo bởi tư tưởng cơ bản của pháp luật.

+ Nhà nước pháp luật hóa các phong tục tập quán, luật tục có nội dung phù hợp với các giá trị đạo đức và tiến bộ xã hội để áp dụng cho chính cộng đồng đó, và thiết lập các cơ chế pháp lý để đảm bảo việc thực hiện chúng.

+ Pháp luật củng cổ phong tục tập quán, luật tục, định hướng sự phát triển theo quy định của nhà nước, giữ gìn, phát huy bản sắc dân tộc.

+ Pháp luật loại trừ những phong tục tập quán, luật tục có nội dung trái đạo đức xã hội, lạc hậu, phản tiến bộ.

- Đạo đức tác động đến pháp luật:

+ Hệ thống pháp luật nào cũng ra đời, tồn tại và phát triển trên một nền tảng đạo đức nhất định.

+ Đạo đức là môi trường cho sự phát sinh, tồn tại và phát triển của pháp luật, là chất liệu làm nên các quy định trong hệ thống pháp luật.

+ Quan niệm, chuẩn mực đạo đức là tiền đề tư tưởng chỉ đạo việc xây dựng pháp luật.

+ Ý thức đạo đức cá nhân là nhân tố ảnh hưởng mạnh mẽ đến việc thực hiện pháp luật. Đạo đức giúp việc thực hiện pháp luật dễ dàng hơn,

+ Ý thức đạo đức cá nhân cũng có ý nghĩa quan trọng trong hoạt động áp dụng pháp luật của nhà chức trách, khi đưa ra các quyết định áp dụng pháp luật bao giờ cũng tính đến các quan niệm đạo đức sao cho “đạt lý, thấu tình.”

+ Đạo đức hỗ trợ pháp luật trong việc điều chỉnh hành vi con người, quản lý xã hội.

- Pháp luật tác động đến đạo đức:

+ Pháp luật cũng có tác động mạnh mẽ đến đạo đức.

+ Pháp luật là công cụ để truyền bá những quan điểm, quan niệm, tư tưởng, chuẩn mực đạo đức, nhờ đó chúng nhanh chóng trở thành những chuẩn mực mang tính bắt buộc chung đối với tất cả mọi người.

+ Pháp luật góp phần củng cố, giữ gìn, phát huy những chuẩn mực đạo đức tốt đẹp, hỗ trợ, bổ sung cho đạo đức, đảm bảo chúng được thực hiện nghiêm chỉnh trên thực tế.

+ Pháp luật loại trừ các quan niệm, tư tưởng, đạo đức lạc hậu, trái với lợi ích của giai cấp thống trị, lợi ích chung của cộng đồng, tiến bộ xã hội.

+ Pháp luật góp phần ngăn chặn sự thoái hóa, xuống cấp của đạo đức, ngăn chặn việc hình thành các quan niệm đạo đức trái thuần phong mĩ tục.

+ Pháp luật góp phần làm hình thành những quan niệm đạo đức mới.